Bijen in nood

We worden al geruime tijd om de oren geslagen dooronheilsberichten over de teloorgang van bijen en de gevolgen daarvan voor de mensheid. Ons voortbestaan zou er eigenlijk van afhangen, want: zonder bijen is er geen bevruchting van fruit en groenten, geen bevruchting van gewassen die als veevoeders dienen, dus komt ook het dierlijk voedsel voor de mens in het gedrang….

Waarom zijn bijen zo belangrijk voor onze wereld?

Als je die vraag stelt over specifiek de honingbijen, dan focust men eigenlijk alleen op de honing die ze opbrengen. Maar als je het puur maatschappelijk EN economisch bekijkt, is het voornaamste antwoord toch de bestuiving; niet alleen door de honingbijen, maar ook door de solitaire bijen, hommels en andere vliegende insecten.

‍Is er een verschil tussen honingbijen en wilde bijen?

Binnen de insectenwereld kunnen we ons voor de bestuiving beperken tot de vliegende insecten, en de meest bekende daarvan zijn de bijen, hommels en wespen. Strikt genomen horen bijen en hommels tot hetzelfde geslacht en wespen horen tot een ander geslacht. Binnen die groep van bijen en hommels maken we nog een ‘kunstmatige’ indeling tussen solitaire en in groep levende insecten. Doordat de honingbijen zeer goed kunnen samenwerken zijn die voor de bestuiving natuurlijk van het grootste belang, als het op resultaat aankomt, ttz. voor de bevruchting van nutsgewassen.

Op een groot koolzaadveld of ineen grote boomgaard zullen de honingbijen eerst hun verkenners uitsturen, waarna het hele volk binnen het uur perfect georganiseerd wordt om de bloesems van het koolzaad optimaal te bestuiven (en honing te verzamelen natuurlijk). Solitaire bijen zullen ook dat veld en die boomgaard opzoeken, zonder dat ze contact hebben met buurvrouw of buurman, en zullen daar dus ook niet met duizenden daar aanwezig zijn. Maar de solitaire bijen zijn van onschatbare waarde voor de inheemse planten, omdat sommigen zelfs heel ‘soort specifiek’ zijn, d.w.z. dat één bijensoort die bepaalde plant zal bestuiven en geen andere. Solitaire bijen zijn al lang blij als hun voorraadje honing voldoet voor hun voortplanting, en honigbijen zijn daarin niet geïnteresseerd, die zoeken enkel het ‘grote gewin’ uit van de ‘massaproductie’ die wij hun aanbieden. Solitaire bijen zijn van het allergrootste belang voor de ecologie in het algemeen, voor het voortbestaan van de natuur tout court. Hommels zijn actief op wilde planten, zoals balsemienen, smeerwortel, maar ook op tomaten, courgette, pompoenen. Over het algemeen zijn ze van minder economisch belang, niet in het minst omdat ze zo zwaar zijn en niet altijd aan de nectar kunnen.

Wespen vertonen een ander verhaal: in het begin van het seizoen worden de larven opgekweekt met dierlijke eiwitten, van rupsen, bijenlarven, enz. en de zoete afscheiding van die wespenlarven dienen als voedsel voor de oudere wespen; zij zullen dus geen nectar halen uit bloemen. Op het einde van het seizoen zijn er geen wespenlarven meer en zoeken ze hun ‘zoetigheid’ in alternatieve bronnen, waaronder wat nectar uit bloemen, en vooral in voor de hand liggende zoetigheid, door de mens achtergelaten… Het is dan ook enkel in die periode (augustus/september) dat wespen hongerig en weleens agressief kunnen zijn. Bijen, honingbijen zowel als solitaire zijn NIET agressief, en zullen dus nooit steken, tenzij je er op trapt of op een andere manier klem zet. Solitaire wespen (zaagwespen, graafwespen, enz….) zijn ook ecologisch zeer belangrijk, omdat ze soort-specifiek zijn, en vaak op een bepaalde plantensoort aangewezen zijn.

‍

Wat zoeken bijen in bloemen?

Stuifmeel, ook pollen genaamd bevatten veel eiwitten en is voor bijen en veel andere insecten de bron van essentiële voedingsstoffen.  Een voldoende gevarieerd aanbod zorgt ervoor dat bijen gezond blijven.

Nectar is voor veel insecten een energiebron om te vliegen. Bijen verzamelen bloemennectar en verwerken die tot honing: ze verrijken die nectar met enzymen, enz., onttrekken er het overtallige water uit, en slaan de zo bekomen honing op in de raten, waarna die als voedsel dient voor de larven en ook voor de bijen.

Wat zijn de grootste bedreigingen voor de bijen?

Het allergrootste probleem voor de bijen en ook voor andere insecten is de totale degeneratie van het ras, van zowel honingbijen als wilde bijen. Wat zijn daar de oorzaken van?

-       de verregaande teelt/inteelt van de bijenrassendoor de mens, waarbij men meer oog had voor de productiviteit (zoveel mogelijk honing produceren), ten koste van de gezondheid van het ras,

-       de teloorgang van het voedselaanbod; bijv. maïs heeft wel veel stuifmeel, maar er blijven vragen over de manipulatie en selectie van maïs-zaad…en mono-culturen zijn sowieso niet goed voor de bijen;

-       waardevolle plantengemeenschappen verdwijnen door de verstedelijking, de aanleg van wegen,…

-       de opkomst van ziekte en plagen, die misschien wel altijd latent aanwezig waren in de populaties, maar nu, door de langzame degeneratie en verzwakking van het ras, uitbreken, met zeer ernstige gevolgen; het meest bekend is de Varroa-mijt, die ervoor gezorgd heeft dat hele bijenvolken verzwakt en zelfs gedood zijn;

-       exotische planten winnen aan populariteit, en dat zijn niet altijd uit zaad gewonnen, originele planten uit exotische oorden, maar veelal hybriden en ver doorgekweekte cultivars, waar insecten helemaal niets meer kunnen uithalen. Anderzijds zijn sommige ingevoerde exoten die nu overal te zien zijn in de natuur, en dikwijls als ‘invasief’ beschouwd worden, niet altijd de boosdoeners waarvoor men ze afschildert: bijv. Reuzenbalsemien is niet inheemse, maar is heel waardevol gebleken voor bijen, evenals  voor hommels; de Acacia is ook niet inheems maar toch een grote bron van nectar, en zo zijn er nog vele anderen…

-       misschien is de belangrijkste oorzaak wel: het overdreven gebruik van pesticiden, in de landbouw, maar ook in tuinen; we kunnen er blijkbaar niet toe komen om het gebruik van die neonicotinoïden (Roundup & C°) te verbieden, hoewel de schadelijke effecten voldoende bewezen zijn. En bovendien is er nog een zwaar onderschatgevolg van het overmatige pesticide-gebruik: ook de vogelpopulatie gaat achteruit! Denk maar aan alle insecteneters die vergiftigd worden door de rupsen van de Buxusmot, als die gedood worden door de ‘klassieke’ pesticiden.

Wat kunnen we in eigen tuin zelf doen om de bijen te helpen, om hun voortbestaan te verzekeren?

-       wees niet te netjes: een gazon met klavertjes biedt ongelofelijk veel nectar aan de bijen; het is dus niet nodig om die klavertjes, en andere bloemen in het gazon, te bestrijden met chemische middelen;

-       onkruid kan een geweldige hulpbron zijn voor bijen en hommels: behalve nestgelegenheid voor sommigen halen ze heel veel stuifmeel en nectar uit bloeiende grassen en onkruiden. Behalve de lastige winde, heermoes en kweekgras, zou je hier en daarin de tuin het ‘onkruid’ zijn gang moeten laten gaan;

 -       allerhande bomen, struiken en vaste planten (ook bolgewassen!) kunnen een voedselbron betekenen voor alle bijen en hommels;

‍

BOMEN:

Er zijn meer bomen dan gedacht die fantastische drachtplanten zijn, bijvoorbeeld Acer campestre, de Veldesdoorn, die niet alleen zeer goede honing oplevert, maar ook een zeer mooie haagplant blijkt te zijn; de alom gekende Linde, Tilia, en Gleditsia triacanthos, de valse christusdoorn worden in het voorjaar bezocht door massa’s bijen; de laatste trekt in de nazomer bovendien hele groepen staartmezen aan, die verzot zijn op de zaden. En zo zijn er nog zeer vele bomen, al dan niet inheems, die waardevol zijn in elke tuin;

STRUIKEN:

Buddleia, de vlinderstruik, Corylus avellana,de Hazelaar, Clematis, Hydrangeapaniculata, Rosa rugosa, en nog vele andere zijn traditioneel veel geplante struiken, aantrekkelijk omwille van het stuifmeel en de nectar die ze gedurende een lang seizoen aanbieden.

VASTE PLANTEN:

De lijst vaste planten die bijen en hommels aantrekken is eindeloos: Aster, Astrantia, Bergenia, Campanula, Cirsium (distel), Leucanthemum (Margriet),Echinacea, Salvia, Nepeta, Sedum, en nog vele andere trekken tijdens de bloei zeer veel bestuivende insecten aan. Inheems en streekeigen plantmateriaal is voor insecten en vogels het meest geschikt. Maar ook cultivars of selecties van bijv. vaste planten of eenjarige kunnen waardevol zijn, op voorwaarde dat je zo weinig mogelijk hybride-soorten of in vitro gekweekte planten toelaat. Ook planten met zeer dubbele en gevulde bloemen zijn eigenlijk waardeloos: de bijen en hommels kunnen moeilijk in het hart van de bloem aan nectar en stuifmeel geraken;

-       behalve wilde planten om de bestuivers een ideale leefomgeving te geven, kan je ook, en niet in het minst voor je eigenplezier, kiezen om EENJARIGEN te zaaien of te planten. Dit zijn immers allemaal planten die in hun land van herkomst behoren tot de inheemse flora. Met eenjarige bedoelen we dus niet de felgekleurde, meestal hybride-soorten van Vlijtige Liesjes, Afrikaantjes, Begonia’s, e.a. die in het voorjaar massaal te vinden zijn in de tuincentra, maar de eenjarige die je zelf uit zaad kan winnen.  Een bijkomend voordeel van bloeiende eenjarige: ze leveren de broodnodige nectar/energie tijdens sommige periodes in het jaar waarin er minder voedingsstoffen voorhanden zijn(augustus, september,…).

‍

Bijna alle eenjarige horen in het rijtje thuis maar als het moeilijk kiezen is, dan zaai je toch gewoon een bloemenweide! Behalve bloemenweides met inheemse planten, aangepast aan de grond, en de situatie in je tuin, en die uiteraard ideaal zijn voornatuurlijk leven, kan je ook kiezen voor bloemenweides met uitheemse planten. Die zijn meestal zeer bloeirijk en zaaien zich goed uit, maar nooit te veel. Het gezoem van de duizenden bijen op zulk groot banket is de beste beloning van je inspanningen….

‍

‍